در همین راستا روزنامه ایران در میزگردی با حضور آریان‌پور مدیرعامل شرکت ساماندهی مطالبات معوق، تجلی مدیر سازمان و برنامه‌ریزی بانک سپه و پورمتین مدیر سازمان برنامه‌ریزی بانک تجارت دلایل این بحران و افزایش ارقام معوقات بانکی در این چند سال را بررسی کرده است.
همان‌گونه که اطلاع دارید مطالبات معوقه بانکی در حال حاضر به تیم نگران‌کننده حدود 48 هزار میلیارد تومان رسیده است؛ شما به‌عنوان یک مدیر بانکی دلایل چند برابر شدن و این افزایش‌ها را در حوزه معوقات بانکی چگونه ارزیابی می‌کنید؟
پورمتین: افزایش معوقات بانکی در دو، سه سال گذشته عوامل متعددی دارد که بنده به چند دلیل بارز و مشخص آن اشاره می‌کنم. عدم اعتبار سنجی مدون و کامل در سیستم بانکی یکی از دلایل اصلی ایجاد معوقات بانکی به حساب می‌آید به همین دلیل است که بسیاری از تسهیلات و اعتبارات پرداختی دیگر به بانک‌ها برگشت داده نمی‌شود، مطمئناً عدم نظارت صحیح بانک‌ها یکی از دلایل عدم برگشت سرمایه است.
مطلب بعد عدم اطمینان مشتری از تسهیلات جدید بانکی است به دلیل این‌که در حال حاضر اغلب افراد و فعالان اقتصادی خیلی مطمئن نیستند که در مراجعه بعدی آیا بانک تسهیلات جدیدی به آنها پرداخت می‌کند یا خیر؟! به همین دلیل خیلی به بازپرداخت تسهیلات اخذ شده رغبتی نشان نمی‌دهند.
از دیگر نکاتی که باعث افزایش روند معوقات شده است طولانی بودن پروسه اقدام قانونی بانک‌ها در این زمینه است به گونه‌ای که اگر بانکی بخواهد برای وصول معوقات خود اقدام قانونی انجام دهد با مشکلات عدیده‌ای برخورد می‌کند. نبود دادگاه‌های تخصصی در زمینه معوقات بانکی نیز یکی از معظلات این حوزه به حساب می‌آید.
مطلب بعد در این زمینه انتظار بخشش جریمه تأخیر مشتریان نظام بانکی در ایران است شما می‌دانید این اتفاق همچون برای اغلب مشتریان و متأخرین نظام بانکی و بدهکاران بانکی اغلب مشمول اصل 138 قانون اساسی می‌شوند به گونه‌ای که در دنیا ما با چنین مواردی مواجه نیستیم. متأسفانه بخشش جریمه تأخیر در حالا حاضر به یک عادت برای فعالان اقتصادی تبدیل شده است و بسیاری از بدهکاران از این اصل بیشترین موارد نفع و بهره را می‌برند.
مطلب بعدی که می‌تواند یکی از مواردی باشد که معوقات بانکی در این چند سال را با افزایش بسیار زیادی مواجه کرده تسهیلات تکلیفی و سوء استفاده مشتریان از وضعیت موجود نظام بانکی است.
اغلب مشتریان می‌دانند که نظام بانکی خیلی نمی‌تواند در مقابله با متخلفان اقدام خاصی انجام دهد، لذا آنها نیز طبق روال به سوء استفاده خود ادامه می‌دهند.
مطمئن باشید هر جا اتفاق خاصی می‌افتد، در یک جایی ریشه دارد. به‌عنوان مثال هنگامی که ما می‌خواهیم برویم در جایی اقدام قانونی انجام دهیم و پول و سرمایه بانک را وصول کنیم با 30 سفارش برخورد میکنیم که به ما می‌گویند اقدام قانونی در این زمینه انجام نده!
حتی علاوه بر این بسیاری از طرح‌های دولتی اقساط تسهیلات ما را پرداخت نمی‌کنند و می‌گویند به ما ارتباطی پیدا نمی‌کند. طبیعی است مواردی که عرض کردم همگی بر افزایش معوقات تأثیر بسیار زیادی دارد.
از دیگر موارد افزایش معوقات در این حوزه فقدان یک سیستم آن لاین در بانک‌هاست.
متأسفانه باید اذعان کرد بانک‌ها در صورتی که بخواهند به هر طرحی و یا هر فعال اقتصادی تسهیلات پرداخت کنند به دلیل عدم آن لاین بودن سیستم بانکی در ایران باید از بانک مرکزی در زمینه چک برگشتی، تسهیلات اخذ شده و... استعلام کنند.
جالب است بدانید حتی اتصال شبکه آن‌لاین بانک‌ها به بانک مرکزی نیز اجبار نیست وهر بانکی بنا به خواسته خود می‌تواند اطلاعات مشتریان را به بانک مرکزی ارائه دهد و حتی ممکن است این اطلاعات را به بانک مرکزی تحویل ندهد چرا که الزام و اجباری در این زمینه در کار نیست.
لذا طبیعی است مشتری نیز در این برهه از ضعف اطلاعاتی نهادهای نظارتی (از جمله بانک‌ها و بانک مرکزی) سوء‌استفاده کند و بهترین مشتری ما بدترین مشتری بانک‌های دیگر باشد و برعکس!
رکود اقتصادی را چقدر در افزایش معوقات بانکی مؤثر می‌دانید؟
پورمتین: رکود اقتصادی و سرایت آن به اقتصاد ایران نیز یکی از عوامل تأثیرگذار در این حوزه است. به نظر بنده نمی‌توان در این زمینه کاری کرد چرا که رکود جهانی است و هنگامی که کارخانجات ایرانی با خطر ورشکستگی مواجه شدند دیگر نمی‌توان به آنها فشار آورد و گفت: باید پول ما را بدهی؟
هنگامی که محصولات و تولیدات ایرانی‌ها در اثر رکود حاکم بر اقتصاد به فروش نمی‌رود نمی‌توان فشار آورد.
البته تحریم و رکود اقتصادی دو عاملی هستند که خیلی نمی‌توان در این حوزه وارد عمل شد چرا که دلایل آن ناخودآگاه بوده و از عوامل خارجی هستند.
آقای تجلی، شما علاوه بر مواردی که آقای پورمتین در زمینه معوقات گفتند چه موارد دیگری را در این حوزه مؤثر می‌دانید؟
به نظر مواردی که در این زمینه اشاره شد جزو مسائل جدی سیستم بانکی در حال حاضر است.
برای باز شدن بحث معوقات بانکی لازم است موضوع را به دو دسته طبقه‌بندی کنیم. یکی این‌که چرا معوقات ایجاد می‌شود و دوم این‌که چرا پس از ایجاد در شکل‌گیری آن حل و فصل نمی‌شود. در حوزه ایجاد معوقات شاید بتوان دو دلیل عمده بیان کرد؛ در تمام سیستم‌های بانکی و در تمام بانکداری‌های دنیا معوقات وجود دارد و حتی به وجود آمدن درصدی از معوقات بانکی نسبت به تسهیلات اخذ شده از بانک‌ها طبیعی است؛ خب در سیستم بانکداری ما نیز این مساله مشاهده می‌شود، اما هنگامی که این درصد از یک ارقامی بالاتر می‌رود و یک حد غیرطبیعی به خود می‌گیرد آن وقت واکنش‌ها از سوی مقامات نظارتی و دولتی آغاز شده و آنها را مجبور به اظهارنظر می‌کند.
اگر بخواهیم نسبت معوقات بانکی به کل تسهیلات را در نظام‌های بانکی دنیا مشاهده کنیم می‌توان اذعان کرد که این ارقام بسیار کمتر از ارقام اعلام شده در کشورمان است. مثلاً در کشور ژاپن هنگامی که نسبت معوقات به کل تسهیلات از 4 درصد بالاتر می‌رود، دولت این اعلام می‌کند در سیستم بانکی این کشور بحران آغاز شده است و حتی بانک مرکزی کشور ژاپن برای وصول معوقات 4 درصدی کمیته بحران تشکیل می‌دهد.
اما همان گونه که می‌دانید این عدد در کشور ما به حدود 30 درصد رسیده است البته این نسبت در کشورهای مختلف متفاوت است و بنده نیز معتقد نیستم. ما نیز باید وقتی که این نسبت به 4 درصد رسید اعلام بحران می‌کردیم. اما به هر حال در حال حاضر نسبت معوقات به کل تسهیلات بانکی به حدود 30 درصد رسیده و الان باید اعلام کرد که بحران در شبکه بانکی ایجاد شده است.
این بحران دو علت عمده دارد یکی از این دلایل که به اصطلاح در ادبیات اقتصادی به آن سرکوب مالی می‌گویند می‌تواند در به وجود آمدن معوقات تأثیر زیادی داشته باشد.
ما در واقع در این مدت یک سرکوب مالی در اقتصادمان داشتیم، به این شکل که نرخ تورم ما در حال حاضر در حدی است که نرخ واقعی تسهیلات را منفی می‌کند، همان گونه که می‌دانید در شرایطی که نرخ واقعی تسهیلات منفی باشد، این پدیده را پدیده سرکوب مالی می‌گویند.
به گونه‌ای تقاضای تسهیلات بیش از عرضه است. این مسئله فشار مضاعفی را به سیستم بانکی ایجاد کرده و بانک‌ها را با یک صف عظیم تقاضا برای اخذ تسهیلات و اعتبارات مواجه می‌کند. طبیعی است زمانی که این فشارها به سیستم بانکی وارد می‌شود آن بحث‌هایی که آقای پورمتین گفتند پیش می‌آید و قضایای سیستم بانکی ادامه پیدا می‌کند.
بانک‌ها در حال حاضر مرکز توزیع رانت هستند و کالایی را در حال حاضر توزیع می‌کنند که قیمت آن نسبت به ارزش واقعی‌اش بسیار پائین و حتی در واقع منفی است.
این شرایط و مواردی که اعلام شد در واقع تحت عنوان سرکوب مالی تعریف شده و باعث می‌شود که فشار زیادی برای اخذ تسهیلات به سیستم بانکی وارد شود. با این اوصاف ما به مواردی برخورد میکنیم که در ادبیات بانکداری میان بانکداری به آن شناسایی مشتری می‌گویند.
متأسفانه باید اذعان کرد که بحث شناسایی مشتری در نظام بانکداری ایران در حال حاضر اصلاً قابل اجرا نیست.
اگر به تسهیلات‌دهی یک بانک خارجی به یک شخص حقیقی یا حقوقی نگاهی بیندازید متوجه خواهید شد هنگامی که یک بانک خارجی می‌خواهد به یک فعال اقتصادی تسهیلات پرداخت کند به او می‌گوید: «ابتدا باید اعتبارات گزارش شرکت رتبه‌بندی را به ما ارائه دهی.»
جالب است بدانید در گزارش شرکت رتبه‌بندی تمام موارد تخلف این فعال اقتصادی در پنج سال گذشته منتشر شده است به عنوان مثال در صورتی که فرد در بازپرداخت اقساط پنج ساله‌اش حتی دو قسط را با تأخیر پرداخت کرده باشد، در آن گزارش با امتیاز منفی از آن یاد می‌شود و باید کلی تلاش کند تا این امتیازمنفی را پاک کند، خب طبیعی است در آن سیستم‌ها معوقات نیز به همین سادگی شکل نمی‌گیرد.
متأسفانه همان گونه که آقای پورمتین اشاره داشتند سیستم قضایی ایران نیز خیلی با نظام بانکی همکاری نمی‌کند، به گونه‌ای که در صورتی که ما پروندهای را برای رسیدگی به دستگاه قضایی معرفی کنیم آنقدر کند پیش می‌رود که ...
جالب است بدانید همین چند ماه پیش هنگامی که با برخی از همکاران سیستم بانکی کشور آلمان درباره وصول معوقات بانکی صحبت می‌کردیم و هنگامی که از آنها درباره راهکارهای وصول معوقات پرسیدیم آنها پاسخ دادند؛ هنگامی که در آلمان لیست بدهکاران به سیستم قضایی بطور رسمی اعلام می‌شود تمام حساب‌های بدهکاران در تمام بانک‌های کشور به نفع بانک مورد نظر مسدود و بلوکه می‌شود و حتی دیگر نیازی به کمک و همراهی دستگاه قضایی نیست و حتی جالب است بدانید هر پولی که بدهکاران سیستم بانکی بخواهند به هر مقصد دیگری بفرستند به نفع بانک مورد نظر بلوکه می‌شود و حتی هر پولی هم که از هر مقصدی برای آنها فرستاده شود به نفع آن بانک بلوکه خواهد شد؛ یعنی عملاً دیگرآن بدهکار نمی‌تواند در آن محیط زندگی کند و باید عملاً آلمان را ترک کند اما این عمل را با مشتری انجام نمی‌دهیم چرا که مشتری‌هایمان را شناسایی کرده‌ایم و سعی میکنیم با تعامل اقساط را از آنها اخذ کنیم.
اما در ایران مـتأسفانه این موارد جایگاهی ندارد، در حال حاضر ماه‌هاست که مقامات مختلف در این حوزه ورود کرده‌اند و هر روز می‌گویند 100 مشتری بدهکار بزرگ را به ما معرفی کنید، جالب این‌که ما نیز اسامی این 100 نفر را معرفی میکنیم اما پس از معرفی هیچ اتفاق خاصی در این حوزه نمی‌افتد. همین دو هفته پیش ما اسامی بدهکاران بزرگ بانک را به دو مرکز رسمی اعلام کردیم اما در عمل اتفاق خاصی نیفتاد.
به هر حال به نظر بنده پس از مبحث سرکوب مالی، رکود اقتصادی در حال حاضر یکی از عواملی است که گریبان اقتصاد ملی را گرفته و باعث افزایش حجم مطالبات معوق بانکی شده است. رکود و بحران جهانی به کشور ما هم سرایت کرده و در حال حاضر نیز این وضعیت معوقات را به حدود 30 درصد رسانده، البته در دنیا نیز به همین شکل است. یعنی الآن این طور نیست که ژاپن با 4 درصد اعلام بحران کند، 4 درصدی که بنده اعلام کردم مربوط به قبل از بحران اقتصادی جهان بود.
آمار کشورهای دیگر را هم دارید؟
تجلی: الآن اغلب کشورها وضعیت خوب و مناسبی در زمینه معوقات بانکی ندارند، خود کشور امریکا وضعیت خوبی ندارد و این بحران باعث شده در تمام دنیا بحران معوقات سرایت کرده و آمارها نیز افزایش یابد و البته باید آن را مدیریت کرد لذا چاره‌ای جز مدیریت وجود ندارد. بحثی که الآن در بانکداری دنیا وجود دارد بحث مدیریت مطالبات معوق است نه حذف آن.
علت دیگر به وجود آمدن معوقات بانکی در دو، سه سال اخیر الزام بانک‌ها به شفاف‌سازی صورت‌های مالی بود.
ممکن بود در گذشته معوقاتی وجود داشته اما در سیستم بانک وارد نشده بود اما تمام معوقات وارد اتوماسیون شده و دارای شفافیت لازم هستند.
آقای آریاپور، شرکت ساماندهی مطالبات معوق بالاخره با فراز و نشیب‌هایی تشکیل شده الان وظیفه شما در پیگیری این معوقات چیست و اصلاً بانک‌ها با شما همکاری می‌کنند؟
آسیب شناسی و اطلاعات شفاف و دقیق خیلی خوب است و این جا هم دارد مطرح می شود اما در حوزه مستقیم کاری ما نیست، یعنی بحثی که برای شرکت ما و موضوع اساسنامه ما وجود دارد بحث وصول است، لذا هر پروندهای را که به ما بدهند ما بدون هیچ‌گونه مصلحت طلبی و... پیگیری میکنیم. اعتقادمان این است که ما باید در راستای ابزارهای قانونی و قوانین موجود کارمان را انجام دهیم.
چیزی که وظیفه ماست این است که هنگامی که بانک‌ها پرونده را به ما ارجاع می‌دهند با تمام ابزارهای قانونی و باکمک خود بانک ها و راهنمایی‌هایی که خودشان به ما ارائه می‌دهند نقش کمک کننده‌ای برای وصول معوقات بانکی باشیم.
البته اطلاعات مناسبی در این زمینه انجام شده است و اتفاقات جدیدی نیز در هفته‌های آینده خواهد افتاد. به نظر بنده مهم‌ترین دلیل به وجود آمدن معوقات در سیستم بانکی قوی نبودن بخش تحقیقات در کشور است. به گونه‌ای که اطلاعات یک کاسه و منسجم به فعالان اقتصادی ارائه نمی‌شود. خب، طبیعی است بانک‌ها به عنوان توزیع‌کننده اعتبارات و تسهیلات وظیفه دارند به فعالان اقتصادی و مردم تسهیلات پرداخت کنند.
شرکت‌ساماندهی مطالبات معوقات بانکی حدود یکسال و چند ماهی است که فعالیت خود را آغاز کرده است و در حال حاضر تازه کار است جالب این‌که برخی از موانع قانونی فعالیت این شرکت نیز به‌تازگی از سوی بانک مرکزی رفع شده است و نباید انتظار داشته باشیم که در همین چند ماه اخیر کلی پرونده به دست ما برسد و ما نیز آنها را وصول کنیم.
در کنار این شرکت نهادهای دیگری مانند مؤسسه اعتباری بسیج، بانک جامع اطلاعات مشتریان و ... تأسیس شده است که می‌تواند در آینده و با فعالیت جدی آنها تحولی اساسی در این حوزه مشاهده شود.